(13 sierpnia 2019, aktualizacja 20 sierpnia)
Rocznie do Sądów wpływa 15 milionów spraw - to (nieco upraszczając) jakby każdy pełnoletni obywatel wchodził co roku w spór sądowy z innym. Na wyrok czeka się często latami. Narzekamy (słusznie) na niski poziom zaufania społecznego, umiejętności dialogu, współpracy mimo różnic. Mediacja – gdy faktycznie prowadzona – w 2/3 przypadków kończy się ugodą (spory gospodarcze i rodzinne SO W-wa), jest tania, szybka i praktycznie uczy porozumienia. A jednocześnie do mediacji Sądy kierują zaledwie 1,2% spraw, w których może być ona stosowana.
I. Czy dane statystyczne wykorzystania mediacji powinny nas cieszyć?
Tzw. wskaźnik mediacji (ściśle: kierowania do mediacji przez Sądy) za pierwsze półrocze 2019 roku na poziomie 1,2% nie wydaje mi się powodem do satysfakcji. To wprawdzie więcej niż w 2018 roku (1,07%), jednak poprzedni rok był akurat (po kilkuletnim powolnym, ale stabilnym wzroście) rokiem spadku, a przynajmniej (zaokrąglając %) stagnacji. W latach 2014-2017 wartości wskaźnika wynosiły odpowiednio: 0,5%, 0,7%, 0,9%, 1,09%, zaś w 2018 – 1,07%, czyli w miejsce wzrostów po ok. 0,2 p.p. - spadek o 0,02 p.p.
Gdyby trend 2014-17 się nie załamał, wartość wskaźnika winna w bieżącym roku wynieść 1,49-1,5% (w poprzednim – 1,29-1,3%) - to znaczy, że do mediacji w 1 poł. 2019 wysłano aż o 1/5 mniej spraw, niż można byłoby oczekiwać. Nawet gdyby za poziom odniesienia przyjąć (spadkowy) 2018 rok, a tylko liczyć na podobną jak w poprzednich latach dynamikę – zasadnie byłoby się spodziewać w bieżącym roku 1,27-1,3%.
Reasumując: w porównaniu do okresu 2015-17 w latach 2018-19 rozwój stosowania mediacji, generalnie i tak słaby, załamał się wyraźnie.
Dodatkowo: patrząc na powyższe liczby, nie sposób pozbyć się smutnej refleksji, że są one absurdalnie małe. Mówimy o wielkościach, które gdyby pochodziły nie ze sprawozdań, ale z szacunków czy sondaży, określilibyśmy lekceważąco jako poziom błędu statystycznego. Praktyczne wykorzystanie narzędzia o bezdyskusyjnej skuteczności jest wciąż w skali krajowego sądownictwa po prostu zaniedbywalne.
II. Czy dotychczasowe działania polepszają sytuację?
Wyżej zarysowany stan ma miejsce pomimo szeregu aktywności, które wykorzystanie mediacji powinny teoretycznie zwiększać, jak m.in.:
- po pilotażowym - ogólnopolski projekt CAM (większość paneli, szkoleń i medialnych aktywności już odbyła się od połowy 2018 do połowy 2019);
- przeprowadzenie (głównie przez mediatorów) w latach 2017 i 2018 łącznie ok. 2,7 tys. spotkań informacyjnych (nie znalazłem danych za 2016, choć sam już wówczas szereg taki prowadziłem dla SO Warszawa);
- dyżury mediatorów w wielu (raczej w większości) SO i szeregu SR (bo – z całym szacunkiem i sympatią - tak nagłośniona ostatnio Łódź nie jest tu oczywiście ewenementem; przykładowo w Warszawie były prowadzone z inicjatywy SO, także z moim udziałem, od jesieni 2017 do wiosny 2019, wcześniej np. ja zainicjowałem i koordynowałem jeszcze w ramach PCM podobne dyżury w kilkunastu sądach w latach 2011-15, a inne ośrodki robiły to już w 2008 r.);
- legislacja: sąd polubowny i mediacje w PGRP (pocz.2017), art.54a w UFP i 5, 11,15 w UONDFP (poł.2017), mediacja w ogólnym KPA (poł.2017), włączenie mediacji do ZSK, planowanie rozwoju mediacji w KRiO, wprowadzenie do Ordynacji podatkowej, nowego PZP, czy stały rozwój konsumenckiego ADRu, a nawet prace nad Konwencją Singapurską ONZ (naturalnie wpływ poszczególnych aktów zróżnicowany, ale chodzi ogólnie o teoretycznie bardzo promediacyjny klimat i obecność w mediacj).
Wygląda zatem, że wszystkie te nakłady środków (w tym miliony z funduszy publicznych i europejskich), pracy i czasu (w tym olbrzymie wolontaryjne zaangażowanie mediatorów) ostatecznie co najwyżej zahamowały w tym roku ubiegłoroczny spadek „wskaźnika mediacji”, a w każdym razie nie zwiększyły ani nawet nie utrzymały jego (i tak, pamiętajmy, mizernego) wzrostu z lat 2015-17. Stąd też mam poważne obawy, czy kolejne porozumienia środowisk, apele i listy, „zielone pokoje”, ewentualne kontynuowanie CAMów itd. itp. – jako rodzajowo zbliżone do tych wcześniejszych działań – zmienią istotnie sytuację in plus.
III. Gdzie zatem może być problem?
Wieloletnia obserwacja niskiej skuteczności różnych działań przy jednoczesnym deklarowaniu poparcia dla mediacji przez niemal wszystkie środowiska (w tym sądownictwo), nieco rozmów z Sędziami i Osobami znającymi „od kuchni” pracę w sądach, lektura sprawozdań czy artykułów na temat sytuacji kadrowej w sądownictwie, a także nieco własnego doświadczenia jakoś tam menedżerskiego tudzież ogólnej wiedzy o psychologii zmiany, naprowadziły mnie na może warty zastanowienia trop, co do splotu czynników hamujących stosowanie mediacji. Nie sądzę, żeby kluczowe były czyjś świadomy opór, złą wola lub niewiedza. Raczej obwiniałbym naturalny mechanizm oporów wobec zmiany, aktualne warunki i narzędzia pracy plus pewien zespół całkiem zrozumiałych obaw.
Otóż przypuszczam, że są to łącznie:
- bardziej czy (zapewne) mniej świadoma niechęć dużej części Sędziów i Sekretariatów do wszelkich niekoniecznych, niestandardowych i dodatkowo angażujących aktywności, skoro wspomniani nie mają czasu i „mocy przerobowych” na to, co muszą wykonywać standardowo i „od zawsze”, tudzież co muszą zmieniać w związku z kolejnymi zmianami prawa – nie chce się inwestować sił w odlegle korzyści, mając tych sił ciągły deficyt;
- niechęć Sędziów do postanawiania o kierowaniu do mediacji, bo czują się zmuszani charakterem swego zawodu do „rozstrzygania” o zasadności takiego postanowienia i szukania odpowiednich argumentów, zatem niejako muszą każdorazowo„osądzać” zastosowanie narzędzia, które teoretycznie ma ich od osądzania przecież uwolnić (a owo „osądzanie” potem będą oceniać np. Wizytatorzy...);
- obawa Sędziów i Sekretariatów, że skierowane do mediacji sprawy i tak trzeba „pilnować” (czy minął wyznaczony termin, czy mediator przysłał protokół, kiedy wyznaczyć rozprawę itd.);
- zupełne nieuwzględnienie lub niewystarczające uwzględnienie mediacji w systemach informatycznych, które – przy obecnej roli techniki w pracy każdej organizacji – czasem determinują tryb pracy bardziej niż przepisy: nie czytamy kodeksów, ale klikamy okienka, które wyskakują na ekranie;
- obawa Stron i Pełnomocników przed mediacją, która nie wiadomo, czy przyniesie ugodę, ale "wiadomo", że przedłuży czas oczekiwania na rozprawę (wciąż niewielu sędziów - choć m.in. i ja sam namawiam do tego przy każdej okazji - kierując do mediacji jednocześnie wyznacza terminy rozpraw);
- obawa głównie Pełnomocników, poddanych presji "zwyciężaj!", że zgoda na rozmowy ugodowe oznacza jakieś przyznanie się do słabości, nawet zawodowej niekompetencji, czy braku wiary w wygraną, a przez to plamę na wizerunku i utratę klientów (nawiasem mówiąc stąd pytanie o zgodę na mediację w czasie rozprawy uważam za zły pomysł, lepiej: "Sąd widząc potencjał ugodowy, kieruje Strony do mediacji, Państwo Pełnomocnicy nie muszą odpowiadać natychmiast, proszę spokojnie skonsultować z Klientem, w razie wątpliwości skontaktować się z mediatorem, po czym ewentualnie odpowiedzieć pisemnie w ciągu 7 dni").
Podsumowując:
mamy syndrom „pustych taczek” (na budowie tyle roboty, że nie ma kiedy załadować - zrozumiały przy wprowadzaniu jakiejkolwiek zmiany) dodatkowo wzmocniony obawami przed mediacją jako komplikacją dla „muszących wiedzieć, trafnie decydować i wygrywać" Prawników.
IV. Co moim zdaniem można z tym wszystkim (inaczej nieco niż dotąd) zrobić?
Można (i – z uwagi na sytuację – trzeba, legalnie wolno, a jednocześnie technicznie raczej bezproblemowo – można tzn. jest to wykonalne) uczynić kierowanie od mediacji standardowym, nie ekstraordynaryjnym (jak dotąd) elementem "obróbki" sporów w sądach. Tak, aby i Sędziowie, i Sekretariaty nie musieli dla skierowania do mediacji wykonywać żadnych dodatkowych czynności. A jednocześnie zdjąć przymus "podejmowania i uzasadniania właściwej decyzji” o mediacji i zaopiekować się obawami o przewlekłość. Bez wprowadzania nawet zmian w prawie, bo... cóż - to i czasochłonne, i ryzykowne, i kosztowne. Zatem jak? Otóż jak następuje:
1) Systemy informatyczne - wprowadzić jako domyślną funkcjonalność do systemów typu SWOR, Currenda, Sędzia-2 etc. zautomatyzowanego kierowania do mediacji - w dużym skrócie:
- w kompletnie każdej sprawie, przy wyznaczaniu daty rozprawy odleglejszej niż 2 czy nawet 3 miesiące, na monitorze pojawia się okienko wyboru "skieruj do mediacji: tak/nie”
- po wyborze „tak” - wybór „użyj ustawień domyślnych” (generuje się postanowienie z terminem 3 miesiące do – sprawiedliwie – kolejnego mediatora danego rodzaju spraw z listy stałych danego SO; plus doręczenia: e-mail do mediatora, z wszelkimi danymi kontaktowymi Stron, WPSem, terminem rozprawy itp. oraz e-polecone do Stron/Pełnomocników, z sugestią, aby w razie wątpliwości co do zgody najpierw skontaktować się z mediatorem) lub też „skieruj indywidualnie” (inny termin, mediator wybrany indywidualnie lub z predefiniowanej i okresowo uaktualnianej listy danego Sędziego, jeśli ów będzie chciał taką sobie ułożyć, itp.);
- obwarowanie kliknięcia w owym systemie/systemach opcji „nie” (tj. nie kieruj do mediacji) koniecznością uzasadnienia takiej decyzji, np. Strony w pismach wyraźnie wyraziły już brak zgody na mediację, względnie spełniając obowiązek informacyjny w pozwie napisały, że próba polubownego rozwiązania, zwłaszcza mediacji, była i nie przyniosła ugody, że prawo nie dopuszcza mediacji w tej sprawie lub też że Sąd z innego, ale konkretnego powodu uznaje sprawę za niemediowalną (załóżmy, że są takie...) - tak, aby metodologicznie niekierowanie do mediacji wymagało namysłu i aktywności, a nie odwrotnie.
2) Instrukcja/apel MS dla/do Sędziów Prezesów, Przewodniczących, Wizytatorów, aby w niezawisłym wykonywaniu swych obowiązków wzięli pod uwagę, iż Sądy wcale nie muszą "osądzać" mediowalności spraw (skoro mediacja właśnie po to przecież jest, aby sądzić nie trzeba było), ocenianie z góry tego, co wychodzi dopiero w trakcie mediacji, jest jałowe, kontrproduktywne) natomiast powinny brać wreszcie na serio zmianę Art.10 sprzed 3 lat: Sąd już nie powinien dążyć, sąd po prostu najzwyczajniej i powszednio dąży w każdym stanie sprawy do polubownego rozwiązania, szczególnie – mediacji; zatem wspomniani mogą pytać wizytowanych/podległych Sędziów raczej o powody niekierowania spraw do mediacji, kierowanie do mediacji uznając za oczywiście pożądany standard, który – w braku szczególnych przeciwwskazań należy po prostu stale stosować. Zrozummy wreszcie, że (pomijając wyłączenia w przepisach) jedyne „niemediowalne” sprawy to takie, w których Strony wyrażą brak zgody (co wszak cały czas mogą zrobić). Jak swego czasu mec. Maciej Bobrowicz cytował któryś (kierujący uprzednio ok. 60%, a wówczas już 100% spraw do mediacji) niemiecki Sąd: "dajmy szansę wszystkim". Uznajmy Art. 10 za praktyczną zasadę procedury cywilnej.
3) W efekcie sprawa czeka na wyznaczony termin rozprawy, a mediacja trwa i daje szansę, że rozprawa nie będzie musiała się odbyć; Strony nie boją się przewlekłości, bo termin rozprawy wcześniej już znają, Sekretariat nie musi nic robić – w braku innych wiadomości od mediatora czy Stron, po prostu odbywa się w terminie rozprawa. Oczywiście ewentualna ugoda spowoduje pewien "bałagan" w kalendarzu Sędziego, ale chyba warto mężnie znieść, że kolejny spór spadnie z wokandy, skoro nie będzie trzeba procedować, a zwłaszcza pisać uzasadnienia wyroku. Na pewno będzie też dużo braków zgody ze strony Stron, więc mediatorzy trochę podzwonią, popiszą nadaremno – ale to w sumie już norma w naszej pracy, a przy okazji może będzie to jakaś techniczna weryfikacja list stałych mediatorów (co pożądane, a trudne na gruncie obowiązujących przepisów) – jeśli komuś z nas nie odpowiada inwestowanie czasu w doprowadzenie do mediacji, to niech się wypisze. Dodatkowo nawet przy licznych odmowach taka stała praktyka sądów przyzwyczai zarówno Strony jak i Pełnomocników, że mediacja nie jest sezonową modą czy fanaberią „do przeczekania”, ale normalnym elementem pracy ze sporem, poprzedzającym (lub zastępującym) proces i narzucane rozstrzygnięcie. Może ta świadomość zachęci do mediacji umownej, a w każdym razie wymóg informowania w pozwie o próbie polubownego rozwiązania przestanie być lekceważony. Większa skala mediacji, z mniejszym namysłem co do wyboru tak sprawy jak mediatorów, może ewentualnie nieco zmniejszyć procentową efektywność mediacji, ale – przy obecnej skali – chyba niewiele mamy do stracenia, no i jakoś wydziały gospodarcze SO Warszawa (kierujące w ostatnich latach do mediacji ok. 20% wpływu) nie mają takiego problemu. Zresztą nawet o połowę mniejsza "ugadzalność" przy wielokrotnie większym zastosowaniu i tak da znaczący zysk. Poza tym więcej mediacji to stała praca, a więc motywacja do podnoszenia kompetencji i możliwość tworzenia profesjonalnych biur dla mediatorów (bo przecież nie zadziała odwrotnie - że przez lata bez pracy i płacy stworzy się nagle doskonała kadra), no i Sędziowie mogą przecież wybierać, tworząc/aktualizując własne predefiniowane listy lub wybierając indywidualnie. Warto też przytoczyć opinię szeregu Sędziów: sprawę wracającą z mediacji nawet bez ugody szybciej się sądzi - Strony dostrzegły w sobie ludzi, więc stosują mniej obstrukcji, przedyskutowały sytuację merytorycznie także pod katem procesowym, więc rezygnują z części dowodów itp. itd. Również propolubowne zmiany w zasadach rozliczeń Pełnomocników z Klientami (do czego od dawna zgodnie nawołują władze obu Korporacji) znajdą praktyczną motywację.
Na koniec: koszt wprowadzenia stosunkowo nieskomplikowanej funkcjonalności do systemów informatycznych, ewentualna modyfikacja komputerowego formatu list stałych mediatorów oraz kilku pism do Prezesów, Wizytatorów itp. - w porównaniu z innymi projektami wspierającymi mediację, będą zapewne wręcz nieodczuwalne dla budżetu. Za to korzyści - tak dla niego, jak dla obywateli, gospodarki i kapitału zaufania społecznego - olbrzymie.
- - -
Taka jest moja - wywiedzione z bólu blisko dekady własnoręcznego "wprowadzania mediacji" tudzież odrobiny obycia nie tyle prawniczego, ile menedżerskiego i (około)psychologicznego - propozycja zastosowania starej prawdy, że często usunięcie demotywatorów (zwłaszcza: ponadstandardowa aktywność, ocenianie mediowalności, obawa o przewlekłość...) działa znacznie lepiej, niż samo choćby najlepsze motywowanie do wprowadzenia zmian. Myślę, że jej realizacja przybliżyłaby chwilę, gdy można będzie mówić wreszcie o wprowadzeniu, a nie o wiecznym wprowadzaniu mediacji. A w każdym razie nie wygląda, aby dużo kosztowała i komukolwiek zaszkodziła. Więc na co jeszcze czekamy?...
